Levha hareketeleri

26 Kasım 2012 Pazartesi

Levha hareketleri

                 Levha hareketleri sürekli olarak devam eden bir süreçtir. Bu hareketlilik sonucunda levha sınırlarında; kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli, uzun zaman dilimlerinde ise yavaş ve sürekli şekil değişiklikleri meydana gelir. Bu değişiklikler levhaların türlerine ve hareket biçimlerine göre yeni okyanusların, kıtaların, sıradağların ve volkanların oluşmasına neden olur. Sıcak ve akışkan olan magma üzerinde hareket eden bu levhaların birbiriyle etkileşimleri bakımından levha hareketlerini;
a) Uzaklaşma – Ayrılma,
b) Yaklaşma – Çarpışma,
c) Yanal yer değiştirme - Sıyırma olmak üzere üç farklı ana başlık altında toplayabiliriz.

a. Uzaklaşan - Ayrılan Levhalar

Ateş kürede meydana gelen konveksiyon hareketinden dolayı yan yana olan iki levha birbirinden uzaklaşabilir. Bu durumda neler olduğunu aşağıdaki şekiller üzerinde görelim.

Uzaklaşan levhalar arasında bir çukur oluşur, oluşan bu çukurdan yukarı doğru ateş küre deki magma yükselir ve yüzeye çıkan magma burada soğur. Soğuyan magma ayrılan levhaların kenarlarında katılaşarak yeni bir okyanus tabanı oluşturur. Okyanuslarda oluşan bu tabanlara okyanus sırtları denir. Levhalar birbirinden uzaklaştıkça sırt ortadan büyümeye devam eder. Okyanus tabanında iki levhanın birbirinden uzaklaşmakta olduğu sınırda, magmanın çoğu levha kenarlarında katılaşıp kalırken bir kısmı da çatlaklardan yüzeye ulaşarak yayılma sırtları olarak adlandırılan volkanik sıradağları meydana getirir.

Okyanus tabanının okyanus sırtından en uzak kısımları en yaşlı kısmıdır. Bilinen en yaşlı okyanus tabanı 190 milyon yıl yaşındadır. Sürekli olarak biçim değiştiren okyanus tabanı yüzünden zaman zaman okyanuslar yok olsa da bunların yerine yenileri oluşur. Milyonlarca yıldır devam eden bu levha hareketleri, okyanusların şeklinin değişmesine ya da yeni okyanusların oluşmasına neden olacaktır.

Örneğin, Doğu Afrika’daki levhalar arasındaki uzaklaşma ile henüz bir deniz oluşmamış olsa da oradaki levha hareketleri, bir deniz oluşacağı yönündedir. Ayrıca Atlas  Okyanusu’nun da yine bu tür bir levha hareketi ile oluşmuş olabileceği söylenmektedir.

b. Yaklaşan - Çarpışan Levhalar

Dünya’nın merkezinde meydana gelen konveksiyon hareketinden dolayı yan yana olan iki levha birbirinden uzaklaşabildiği gibi levhalar birbirine de yaklaşabilirler. Birbirine doğru yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır. İki levhanın çarpışmasıyla yeryüzü şekli, yaklaşan levhaların türüne göre değişir. Levhaların birbirine yaklaşması ve çarpması üç değişik şekilde olabilir:

İki Kıtasal Levhanın Yaklaşması
İki kıtasal levhanın yaklaşması levhaların çarpışması ile sonuçlanır. Bu levhaların yoğunlukları az olduğundan genellikle levhalar birbirinin altına dalmaz. Bunlar yaklaşarak çarpıştıklarında levha kenarlarındaki yer kabuğu, çok büyük kıvrımlar oluşacak biçimde yukarı doğru itilir. Milyonlarca yıl içinde gerçekleşen bu olay sonucunda kıvrımlı sıradağlar oluşur. Ancak hareket çok güçlüyse dağ oluşumu gerçekleşmez ve yer kabuğu eğilerek yatık bir hâl alabilir ya da kırılabilir.

Levhalar çarpıştıklarında arada sıkışan bölümler kıvrımlar oluşturarak sıradağlar ya da platolar oluşur. Himalaya Dağları’nın ve Tibet Yaylası’nın oluşumu iki kıtasal levhanın yakınlaşmasına örnektir.

Okyanussal Levha ile Okyanussal Levha Yaklaşması

İki okyanussal levha birbirine yaklaşırsa levhalar dan biri diğerinin altına doğru kayar, bu durum “dalma - batma” olarak adlandırılır. İki okyanussal levhanın karşılaşmasında yoğunluğu büyük olan levha, yoğunluğu küçük olan levhanın altına kayar. Bu hareket nedeniyle derin hendekler oluşur. Alta dalan levha derinlere indiğinden ateş küreyle teması sonucu erimeye başlar ve magmaya karışır. Magma da okyanus tabanının zayıf noktalarından yeryüzüne doğru çıkmaya başlar. Yüzeye çıkan magma okyanus tabanında yanardağlar ve yukarıda söz edilen volkan dizilerini oluşturur.

Eğer bu olay devam ederse, yanardağ okyanus yüzeyine kadar ulaşıp ada oluşumuna varan sonuçlara neden olabilir. Her yıl milyonlarca turistin ziyaret ettiği Filipin’lerdeki volkanik özellik gösteren pek çok adanın oluşum sürecinin bu şekilde olduğu yapılan çalışmalar sonunda anlaşılmıştır.

Okyanussal Levha ile Kıtasal Levha Yaklaşması

Okyanussal ve kıtasal levhalar birbirine yaklaşırsa yine levhalardan bi ri diğerinin altına kayar. Yoğunluğu büyük olan levha yoğunluğu küçük olan levhanın altına kayacağından okyanussal levha kıtasal levhanın altına kayar. Bu hareket nedeniyle yüzeyde bir hendek oluşur. Bu olayın meydana geldiği alan dalma-batma bölgesi olarak adlandırılır.

c. Yanal yer değiştirme - Sıyırma

Diğer taraftan iki levha bazen birbirini ters yönde ya da aynı yönde sıyırarak yer değiştirme hareketi de yapabilir. İki levha bu esnada birbirine sürtünür. Levhalar arasındaki bu sürtünme çok fazla olduğu için harekete belli bir süre direnç gösterirler. Bu bölgede artan gerilim, oluşan depremlerle çözülür. Kaliforniya’daki Sun Andreas (San Endıras) fay hattı ve Kuzey Anadolu fay hattında bu tip levha hareketleri gözlenir.