8.ünite Yer kabuğu nelerden oluşur ünite özeti

14 Kasım 2012 Çarşamba

6.sınıf 8.ünite Yer kabuğu nelerden oluşur ünite özeti 

ÖZET

- Üzerinde yaşadığımız yer kabuğu mineral ve taş parçalarından oluşan kayaç adı verilen yapılardan oluşur. Kayaçlar oluşum şekillerine göre üçe ayrılırlar:

a. Magmatik kayaçlar; yerin derinliklerinde akkor (erimiş) hâldeki magmanın yerin içine ya da yüzeye yakın veya yüzeyde soğuyarak katılaşması ile oluşan kayaçlara magmatik kayaçlar adı verilir. Volkanik püskürmelerle oluştuğu için diğer bir adı da püskürük kayaçlardır. Granitler, bazaltlar, sünger taşları magmatik kayaçlara örnektir.

b. Tortul kayaçlar; yeryüzü üzerindeki magmatik kayaçlar uzun yıllar süren zaman içinde sıcaklık , yağış , rüzgâr vb. dış etkilerle ufalanır. Ufalanan bu mineral ve taş parçacıklarına tortu denir. Meydana gelen tortular rüzgâr ve suların yardımıyla başkalaşıma uğrayarak tortul kayaç oluşturacakları kendileri için uygun ortamlara taşınır. Her taşınan tortunun üzerine aynı yollarla başka tortular da gelir ve bu tortular zamanla çökerek tortullaşır. Her gelen tortu diğer tortulara baskı yapar, tortu tabakaları kalınlaşır ve katılaşır. Buna göre tortul kayaçlar dört değişik

şekilde oluşabilirler; erozyon , taşınma , birikme , sıkışma. Kalkerler, travertenler, alçı taşları , kireç taşı , çakıl taşı , kum vb. bu kayaçlara örnektir.

c. Başkalaşım kayaçları; sıcaklık , basınç ve suların etkisi altında kalan magmatik ve tortul kayaçlar zamanla değişikliğe uğrayarak başkalaşım kayaçlarını oluştururlar. Bu kayaçlar kimi yönden oluşturdukları kayaçlara benzeseler de farklı özellikler gösterirler. Isı ve basınç etkisiyle kristal bir yapıya dönüşürler. Mermerler, mikeşistler, kuvarslar başkalaşım kayaçlarına örnektir.

- Kayaçlar oluştukları günden bugüne kadar geçen sürede çeşitli değişikliklere uğramıştır. Görüntüde bulundukları yerden hareket etmiyorlarmış gibi dursalar da aslında onlar sürekli değişimin birer parçasıdır. Kayaçların geçmişten bugüne doğal yollarla devam eden bu dönüşümüne kayaç döngüsü denir. Bu döngüyü devam ettiren etken doğal olaylardır.

- Ekonomik değeri olan kayaçlara maden denir. Ülkemiz madenler bakımından zengin bir ülkedir. Madenlerimizin tamamı henüz belirlenememiştir. 

- Tarih öncesinde yaşamış pek çok şekilde yok olmuş ölen bir canlının yumuşak dokuları diğer canlılar tarafından tüketilmiş ya da bakteriler tarafından çürütülerek yok edilmiştir. Birçoğunun ölümü sırasındaki ortam bu canlıların günümüze kadar gelebilmesi için uygun olmadığından bu canlılara ait kalıntıların günümüze kadar ulaşması mümkün olmamıştır. Ölen bir canlıya ait kalıntıların günümüze kadar ulaşabilmesi için hava ile temasının kesilmesi gerekir. Uygun şartlar sağlanarak havayla teması kesilen bu türden kemik, iskelet, kabuk ve yaprak gibi kalıntıların

uzun süren  bir süreç içinde taşlaşarak günümüze kadar ulaşmış yapıların tümüne fosil  denir.248

- Fosiller, bir yandan kendileri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlarken diğer taraftan bulunduğu katmanın oluşum tarihi ve oluşum biçimi hakkında bilgi verir. İçinde bulunduğu katman hakkında bilgi edinmemizi sağlar.

- Oluşum süreci ile oluşum sırasında canlı atıklarının olması sebebiyle bu yakıt türlerine fosil yakıtlar denilmektedir.

- Doğada ilk canlının oluşumundan günümüze kadar geçen zaman içinde çok sayıda canlının olduğunu, bunların pek çoğunun günümüzde yaşamadıklarını fosiller yardımı ile öğreniyoruz. Soyu tükenmiş olan pek çok canlıyı tanımamızda fosillerin varlığı inkar edilemez bir gerçektir.

Fosilleri ve özelliklerini inceleyen bilim dalına bilim dünyasında paleontoloji, bu bilim dalı ile uğraşan bilim insanlarına ise paleontolog denilmektedir. Bu insanlar fosillerle ilgili olarak inceleme ve araştırma yaparlar. Bu incelemeler sonucunda geçmiş dönemler ve fosili bulunan canlı hakkında da bilgi sahibi oluruz. Ayrıca bu incelemeleri yapan paleontologlar yaptıkları incelemeler sonucu Dünya’da meydana gelen iklim ve yeryüzü değişimleri hakkında fosiller yardımı ile milyonlarca yıl öncesine ışık tutarlar. - Toprak; çok uzun yıllar boyunca rüzgâr ve suyla küçük parçalara bölünen kayalardan oluşmuştur. Toprak özelliklerine göre çeşitlilik gösterir:

a. Tarım için en elverişli toprak humuslu topraktır. Koyu renkli, yumuşak ve çok verimli olan bu toprak türü bünyesinde bitki ve hayvan kalıntılarını barındırır.

b. Seramik, tuğla, kiremit vb. ürünlerin yapımında kullanılan toprak türü killi topraktır.

İçeriğinde bol miktarda kil bulunur. İşlendiğinde sert bir yapıya sahip olan bu toprak türü ısıya dayanıklıdır ve asitlerden etkilenmez.

c. Suyu toprağın altına çabuk ulaştıran, su tutma özelliği olmayan toprak türüne kumlu toprak denir. Özellikle pamuk üretiminde bu topraktan yararlanılır.

d. Yapısında bol miktarda kireç barındıran topraklara da kireçli toprak adı verilir. Bu toprak türü tarıma elverişli değildir. Gevşek bir yapıya sahip olan bu toprak türü su tutmaz.

- Kayaçlar oluştukları günden bugüne kadar geçen sürede çeşitli değişikliklere uğramıştır. Görüntüde bulundukları yerden hareket etmiyorlarmış gibi dursalar da aslında onlar sürekli değişimin birer parçasıdır. Kayaçların geçmişten bugüne doğal yollarla devam eden bu dönüşümüne kayaç döngüsü denir. Bu döngüyü devam ettiren etken doğal olaylardır.

- Çeşitli etkilerle yeryüzünde bulunan kayaçların ve organik maddelerin bozulup parçalanması sonucu oluşan ve yer kabuğunu ince bir tabaka hâlinde kaplayan toprağın akarsu, çığ, rüzgâr vb. gibi çeşitli dış etkenlerle yer değiştirmesine erozyon denir. Bu olay sonucunda toprağın verimli katmanı ortadan kalkar.

- Yağan yağmurlar, sert esen rüzgarlar ya da akan bir nehrin sebep olduğu erozyon şiddeti, bitki örtüsünün seyrekliği ve arazi eğiminin de etkisi ile orantılı olarak artar.

- Yaşadığımız zamandan sonrasını da düşündüğümüzde erozyonu önlemek için çaba sarf etmeli, ülkemizin çöl olmasını istemiyorsak erozyondan korunma yollarına başvurmalı ve erozyonla mücadele etmenin önem vermeliyiz.

- Dünyamızın 4/3’ü sularla kaplıdır. Bunlardan bir kısmı yer altında soğuk veya sıcak sular hâlinde bulunurken bir kısmı ise yer yüzünde bulunurlar. Okyanuslar, denizler, göller, nehirler, buzullar Dünya yüzeyinde bulunan ve bizim görebildiğimiz sulardır. Bunların haricinde bizim göremediğimiz yer altında da gerek sıcak gerekse de soğuk su bulunmaktadır.

- Sızma sonucu yer altında biriken bu suların yer yüzüne kendiliğinden çıktığı yerlere kaynak denir. Kaynak sularının bir kısmı soğuk, bir kısmı da sıcak ya da ılıktır. Buna göre kaynak suları;

a. Soğuk su kaynakları,

b. Sıcak su kaynakları olmak üzere iki grupta incelenebilir.

- Sıcak su kaynaklarına termal kaynak adı da verilir. Yurdumuz termal kaynaklar yönünden zengin bir ülkedir.

- Sıcak suların bir kısmı da magmadan gelen kızgınlığın etkisiyle iyice ısınıp bazı mineralleri de eritip bünyelerine katarak yer yüzeyine çıkarlar. Bu sulara maden suları denir.

- Kimi yer altı suları bazı hastalıkların tedavi sürecinde kullanılır. Hastalıklara iyi geldiği söylenen kaynak sularına ise içme veya içmece adı verilir.

- Yer yüzünün şekillenmesinde rüzgârların, akarsuların, yağışların vb. etmenlerin rol oynadığını biliyoruz. Yer kabuğunun oluşum sürecinde meydana gelen yeryüzü şekillerine doğal anıtlar denir. Buna göre travertenler, şelaleler, göller birer doğal anıttır.

- Bunlar yüzeyde olan değişikliklerdir.Yer altında bulunan ve en az bir kişinin sığabileceği genişlikte olan boşluklara mağara denir. Bu mağaralar bir kişinin ancak sığabildiği yerler olabileceği gibi kilometrelerce uzunluk ve genişlikte de olabilirler. Bazı mağaralarda tavandaki çatlak veya tabakaların arasındaki suyun sızmasıyla sarkıt (tavanda ise) ve dikitler (tabanda ise) oluşmuştur. Ülkemizin 2/5’i mağara turizminin gelişimine uygun kayalardan meydana gelmiştir. Bu mağaraların büyük bir bölümü Batı ve Orta Toros dağlarında yer alırlar.